Waarom luisteren zo moeilijk is, oordelen zo gemakkelijk, liefde van levensbelang en 7 dingen die je kunt doen voor meer vrede

Als je vrede wilt moet je oefenen. Ik schrijf dit omdat ik zoveel mensen zie en hoor die ‘het er niet over willen hebben’ of die woedend worden, die extreme standpunten innemen en ‘het’ anders willen dus tegenstemmen, maar waar tegen?

In mijn werk breng ik groepen mensen met elkaar in gesprek zodat ze vanuit vertrouwen en ontspanning met elkaar kunnen werken in partnerschap.

Om je heen stort de wereld in en niets doen is geen optie. Wat er ook speelt, het gaat je aan, komt naar je toe, raakt je, je wilt iets doen, voelt je machteloos. Dus klim je op de barricades en neemt stelling, je (ver)oordeelt, letterlijk of in het klein. Of je probeert het er niet over te hebben uit angst anderen voor het hoofd te stoten. Allebei levert het je niet op wat je ten diepste wilt en eerlijk gezegd hebben anderen er ook niets aan.

Het is moeilijk omdat wat je ziet en hoort je raakt, emotioneert, en voor je het weet heb je je oordeel klaar. Niet omdat je het met iemand eens bent, maar omdat je de pijn wilt veroordelen, je wilt een kant kiezen, een medestander zijn, dat voelt goed. Oordelen is ook een manier van afscherming, door te oordelen ben je minder in verwarring en raakt het je minder.

Stel je voor wat een ongekende mogelijkheden het zou geven als het als volgt zou gaan: in conflict worden grenzen overschreden en ontdek je je grenzen, conflict raakt aan je identiteit. Je trekt ten strijde (zo voelt het vaak) om die grenzen duidelijk te maken, in goed gesprek. Door het er met elkaar over te hebben ontdek je nuances en worden grenzen preciezer of blijken anders te liggen, je ontdekt oude overtuigingen die misschien wel bijsturing behoeven. Althans, zo zou het moeten zijn, zonder geweld en omdat je het echt van elkaar wilt weten, zodat je elkaars grenzen leert kennen en kunt respecteren. En stel dat je anderen hiermee zou kunnen helpen, zonder te oordelen?

Maar zo gaat het niet. Waarom niet? Waarom is het zo moeilijk om naar elkaar te luisteren? Omdat het zo moeilijk is om niet te oordelen ‘de één is goed en de ander is fout’. Je identificeert een mens met zijn/haar gedrag en fout gedrag betekent uitsluiting. Uitsluiting is ook een vorm van agressie. Hoe reageer jij zelf als je wordt buitengesloten? Uitsluiting is het ergste dat een mens kan overkomen, de reactie heftig. Door te kiezen voor de ene of de ander partij sluit je iemand uit. Dat kiezen is emotie en dat doet ons brein. Uitsluiting werkt door en het verlamt onszelf ook.

Je brein houdt niet van verandering, je ego probeert alles bij het oude te houden en reageert nogal snel en eenvoudig, met goede intenties, namelijk om jou te beschermen tegen onheil. Ooit was dat zinvol, dat snelle oordeel met het op sein op veilig of niet veilig, maar dat is het al lang niet meer, uitsluiting is juist onveilig.

Omdat onze wereld is ingericht in verschillen en ook de taal is ingericht in verschillen, verschillende beroepen en expertises hebben verschillende taal zullen we op zoek moeten naar een andere taal, de taal die mensen verbindt. We moeten terug naar menselijkheid. Als je in je leven een crisis hebt meegemaakt, een scheiding, ernstige ziekte, verlies, dan weet je dat je wordt teruggegooid op menselijkheid. Even is alles weg en is je menszijn het enige wat waarde heeft en houvast geeft. Je rust, je eet, je praat met mensen die je liefdevol zonder oordeel aanhoren en je krabbelt weer op. Die taal herkent iedereen en in die taal kunnen we met elkaar onderzoeken wat mens zijn dan is. Dit taal verbindt, geeft vertrouwen, dat heeft een mensen nodig om zich te ontwikkelen.

Het is moeilijk om oordeelvrij te luisteren. Het maakt je ongemakkelijk omdat je bij het luisteren geconfronteerd worden met jezelf. Het vergt tijd, aandacht, even niet gedoe van alle dag. Maar het vergt ook ongemak met hele heftige gevoelens, ervaringen waar niets aan is op te lossen, je kunt alleen luisteren en bemoedigen zonder te sturen. Het niet sturen vergt vertrouwen dat een mens zelf inzicht heeft in wat hem of haar te doen staat. Het vergt empathie om te voelen dat een mens eerst op krachten moet komen voordat hij/zij in actie kan komen. Het vergt soms steun om een mens die kracht in de vorm van een kom soep te geven. Maar ook steun dat iemand misschien niet al het goede zegt en niet wordt afgewezen,

Jij, of liever je ego, heeft een ongelofelijke drang om te sturen, om controle te hebben over situaties en eigenlijk ook over mensen. Je moet die ander (vind je) overtuigen, iets leren, beter maken of desnoods afkeuren. Of, dat kan ook, je bent zo tolerant dat je uitkomt op ‘let’s agree to disagree’ en zo bevestigt dat jullie waarheden gelijke waarde hebben. Beide uitkomsten zijn niet gebaseerd op de realiteit en feiten, maar op emoties en ego.

Het conflict wordt niet opgelost, maar kalmeert tijdelijk. Deze keer en elke volgende keer zal het conflict opnieuw oplaaien en elke volgende keer zal het conflict meer complex zijn, meer gelaagd en meestal met meer betrokkenen.

Om de problemen van deze tijd het hoofd te bieden heb je andere attitudes nodig, maar eerst nog even dit: Waarom eigenlijk oordeelvrij?

Als je zelf crisis hebt meegemaakt heb je ervaren dat oordelen van anderen niet bijdragen aan een oplossing. Buitenstaanders kunnen de nuance niet navoelen, oplossingen met advies van anderen pakken vaak verkeerd uit. Buitenstaanders kunnen wel een veilige haven bieden waar mensen in het conflict tot zichzelf kunnen komen, zodat ze hun stem terugvinden en de nuance, maar ook zodat ze het kunnen opbrengen om tafel te gaan, en te luisteren naar de ander.

Attitudes die wel helpend zijn:

1. Het begint met de acceptatie dat we als mensheid één zijn en afhankelijk van elkaar. Dit heet interdependentie. Ik ben omdat jij bent. Wat bij jou gebeurt, gebeurt bij mij later. Dus doe een beetje aardig tegen elkaar.
2. Accepteer complexiteit, betrokkenen zijn multiple en dus ook feiten, inclusief geschiedenissen, en stop om voor alles direct een oplossing te willen hebben; leer te leven met deze complexiteit, draag haar. Als dingen te complex worden heb je de neiging om te proberen het eenvoudiger te maken. Je wilt snel tot een oplossing komen, dat geeft zekerheid en houvast. Je raakt geïrriteerd van trage besluitvorming. Doe dat niet. Draag, heb geduld en vertrouwen.
3. Het derde dat belangrijk is, is dat je hele verschillende feiten en perspectieven naast elkaar kunt zien zonder daarover te oordelen, het te willen ordenen, tegen elkaar afzetten. Het is niet of het een of het ander, goed of fout, maar het is juist alles tegelijk en alles daartussen.
4. Misschien kun jij beter met deze complexiteit omgaan dan een ander, maar het vierde punt is dat je desondanks de ander als gelijkwaardig mens kunt zien. Een mens, net als jij maar anders, met kwaliteiten, zorgen en opgaven. Als je de onderlinge afhankelijkheid, interdependentie, kunt accepteren kun je ook accepteren dat je meer overeenkomsten hebt met de meeste mensen dan verschillen; bijvoorbeeld ieder mens heeft een veilige plek nodig en een dak, een bed, eten en drinken, en erkenning om zich te kunnen ontwikkelen en ieder mens strijd ervoor om zijn of haar kinderen dit te geven.
5. Toch lukt het maar zelden om in werk of de wijk een gesprek te voeren over wat bindt. Het zo belangrijk om te beginnen bij de overeenkomsten. Om dat wat je ten diepste raakt te onderzoeken en daarin verbinding te vinden. In die verbinding ontstaat vertrouwen. Let wel, ik ben niet tegen verschillen, verschillen maken besluiten beter, maar vertrouwen begint bij herkennen en erkennen van ons menszijn. Dat levert ontspanning op en de kans om te ontwikkelen en over angst en schaamte heen te stappen en daadwerkelijk op zoek te gaan naar oplossingen die iedereen recht doen. De consequentie van het zoeken naar verschillen is dat je steeds in de verdediging schiet of probeert de ander te overtuigen van het ongelijk. Dat maakt je onzeker, en je doet elkaar tekort.
6. Wat nodig is, is dat je de pijn en de verwarring mee draagt. Een soort vele handen maken licht werk. Sommige lasten zijn te zwaar voor een mens, dan helpt het als een anderen naar je luistert, dat verlicht. Soms is een ervaring te groot, het slaat zich op in het lijf en veroorzaakt trauma. Door het te delen wordt het behapbaar. Niet alleen met mensen met dezelfde ervaring maar juist mensen die die ervaring niet hebben. We weten van soldaten met trauma, dat het delen met maten die hetzelfde hebben meegemaakt helpt, maar het veilig delen met mensen die je niet kent helpt nog veel meer. Dan kun je je pas echt veilig wanen. Een mens moet zijn verhaal kwijt, uitspreken hoe het voelt. Draagkracht is het kunnen uitstaan dat je het antwoord niet weet, de oplossing niet kent maar meedraagt in het vertrouwen dat het op een dag komt. Wat je kunt doen is luisteren met compassie oordeelvrij en liefdevol naar het leed en de verwarring en machteloosheid en boosheid zodat de mensen die het betreft zich veilig voelen, hun emoties kunnen uitspreken, hun stem kunnen vinden, zodat als het aan de orde is zij hun stem hebben gevonden en kunnen uitspreken wat voor hen belangrijk is. Het alternatief is dat mensen hun verhaal niet kwijt kunnen en zich onveilig voelen. Mensen zijn geen slachtoffer, ze hebben alleen andere mensen nodig om zich uit te kunnen spreken, hun stem te vinden, zich gehoord te voelen. In veiligheid en rust en ontspanning vinden mensen hun stem en kunnen ze daadwerkelijk delen. Mensen verdienen jouw compassie en steun, niet door voor hen het heft uit handen te nemen, maar door te luisteren. Mensen hebben een oor nodig. Pakken zelf hun leven weer op.
7. Oorlog maakt heel veel emotie los en toch mogen we emotie niet de overhand laten krijgen. Besluiten vanuit emotie zijn slechte besluiten. We moeten blijven kijken naar feiten, naar de realiteit, alle feiten, de gehele complexe realiteit. Als iemand is overmand door emoties heeft het geen zin om mee te huilen, het heeft wel zin naast iemand te gaan staan zodat hij/zij de kracht weer kan vinden.

Dit is een oefening in vrede waaraan iedereen een bijdrage kan leveren. En er is gedrag dat we als mensheid niet tolereren. Daarvoor hebben we onafhankelijke rechters aangesteld die getraind zijn om te besluiten op basis van feiten en op basis van tevoren met elkaar afgesproken regels. Niet op basis van emoties. Die regels gaan over gedrag. Het gedrag kunnen we afkeuren, maar niet de mens. De overheid heeft tot taak de waardigheid van ieder mens te beschermen, zou in iedere grondwet moeten staan.

Waarom schrijf ik dit? Ik ben niet de eerste, er is al veel gezegd en veel beknopter en sterker: dat we meer ons best moeten doen om menselijk te zijn (Joris Luijkendijk), dat we de complexiteit van alle waarheden naast elkaar moeten nemen (Barack Obama).

Ik schrijf dit omdat ik zie hoe angstig mensen worden van het luisteren naar verhalen die onverdraaglijk zijn, terwijl mensen die verhalen niet alleen kunnen dragen. Sommige ervaringen zijn te groot voor een mens en als de mensen die die ervaringen hebben ze alleen moeten dragen worden het trauma’s die nog generaties doorwerken. Het delen van die ervaringen alleen met mensen die dezelfde ervaringen hebben is niet voldoende, dat weten we van militairen die met hun maten praten, maar niet met anderen. Het is nodig om te kunnen praten en delen met anderen, om je veilig te weten zonder veroordeeld te worden. Praten net zo lang en net zo vaak tot je het zelf een plek hebt kunnen geven. Praten tegen een mens zonder veroordeeld te worden is helend. Het voorkomt dat trauma’s heel lang naijlen, generaties lang. Het is ook lauterend voor de persoon die het aanhoort. We hoeven dat niet uit te besteden aan alleen psychologen en maatschappelijk werkers. We kunnen een bijdrage leveren. Oordeelvrij luisteren leidt tot verbinding, tot versterking van menselijkheid ook in onszelf.

Vrede heeft onderhoud nodig en oefening en geduld, het gaat soms niet goed maar vaker wel, als we het doen. Het heeft ook nodig dat we met elkaar bespreken waarom we het moeilijk vinden. De verbinding die je voelt als de ander echt zijn/haar verhaal kwijt heeft gekund raakt je op zielsniveau, het versterkt ook jou.

Luisteren zonder oordeel kan alleen in liefde. Kun jij liefde in jezelf vinden. Niet liefde voor een mens, maar liefde waarvan jij de bron bent en die je voelt voor alles om je heen. Het is geen naïeve liefde, maar doorvoelde liefde. Het is een kunst en het vergt oefening, geduld en plezier. Fromm.